Η θεμελιώδης φαντασίωση

του Kraftwerk


Η  πρωταρχική φαντασίωση και η πρωταρχική σκηνή 

Η λακανική έννοια της θεμελιώδους φαντασίωσης σχετίζεται στενά με τη φροϋδική έννοια της πρωταρχικής φαντασίωσης η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά στα γραπτά του Φρόυντ το 1915, καθώς και με την έννοια της πρωταρχικής σκηνής. Θα αναλύσουμε αρχικά την έννοια της πρωταρχικής φαντασίωσης.

Οι πρωταρχικές φαντασιώσεις (Urphantasien)  σύμφωνα με το Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης των Laplanche & Pontalis (1986:532) ορίζονται ως «ειδικές φαντασιωσικές δομές (ενδομήτριος ζωή, πρωταρχική σκηνή, ευνουχισμός, αποπλάνηση) οι οποίες σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία οργανώνουν τη φαντασιωσική προβληματική, ανεξάρτητα από τις προσωπικές εμπειρίες του υποκειμένου. Κατά το Φρόυντ , ο οικουμενικός χαρακτήρας τους εξηγείται από το γεγονός ότι συγκροτούν ένα είδος προγονικής παρακαταθήκης, που μεταβιβάζεται φυλογενετικά». Ο Φρόυντ ερμηνεύει τις πρωταρχικές φαντασιώσεις ως καθολικές οι οποίες έχουν συγκεκριμένο περιεχόμενο και η προέλευσή τους ανάγεται στη φυλογένεση.

Αφού αναλύσαμε την έννοια της πρωταρχικής φαντασίωσης θα αναφερθούμε εν συντομία και στην έννοια της πρωταρχικής σκηνής. Η πρωταρχική σκηνή (Urzene)  ορίζεται ως : « Σκηνή της γονικής συνουσίας, η οποία είτε έχει όντως παρατηρηθεί είτε εικάζεται μόνο και φαντασιώνεται από το παιδί, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιεί γι’ αυτό στοιχεία της πραγματικότητας. Γενικά ερμηνεύεται  από το παιδί σαν πράξη βίας από την πλευρά του πατέρα» (Laplanche & Pontalis, 1986:403). Ο όρος πρωταρχική σκηνή χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στο Ο άνθρωπος με τους λύκους (1918).

Η λειτουργία των πρωταρχικών φαντασιώσεων  και της πρωταρχικής σκηνής είναι να παρέχουν εξηγήσεις σε διάφορα αινίγματα σχετικά με την προέλευση των πραγμάτων. Έτσι στην πρωταρχική σκηνή απεικονίζεται η προέλευση του υποκειμένου, στις φαντασιώσεις αποπλάνησης η καταγωγή και η ανάδυση της σεξουαλικότητας και στις φαντασιώσεις ευνουχισμού, η προέλευση της διαφοράς των φύλων (Laplanche & Pontalis, 1986:534).

  

Ορισμός και δομή της θεμελιώδους φαντασίωσης

Η φαντασίωση αποτελεί τον συνεκτικό ιστό και το στήριγμα της πραγματικότητας. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι η πραγματικότητα είναι όνειρο ή αυταπάτη. Αντιθέτως το όνειρο είναι αυτό που αποτελεί έκφραση του Πραγματικού. Ο όρος φαντασίωση δεν πρέπει να συγχέεται σε καμιά περίπτωση με την φαντασία ούτε προϋποθέτει κάποια ενεργητική συμμετοχή του υποκειμένου στην συγκρότησή της (Pluth,2007:81). Η φαντασίωση είναι ασυνείδητη και δεν υφίσταται αφ’εαυτού πριν την ανάλυση αλλά κατασκευάζεται και ανακατασκευάζεται κατά την διάρκειά της. Ποτέ δεν υπήρξε στην συνείδηση και μετά απωθήθηκε. Ουσιαστικά συγκροτείται μέσα από το συνολικό δίκτυο φαντασιώσεων που αναδύονται κατά την πορεία της ανάλυσης (Fink,2006:102) μέσα από την αφήγηση του αναλυόμενου, τις πράξεις του, τα όνειρα και τις ονειροπολήσεις του. Όταν το υποκείμενο βιώνει πολλούς φαντασιωσικούς σχηματισμούς που αλληλοσχετίζονται  ποτέ αυτή η σειρά δεν είναι πλήρης- η σειρά αυτή παρουσιάζει τόσες πολλές παραλλαγές μιας υποβόσκουσας θεμελιώδους φαντασίωσης που αυτή δεν βιώνεται ποτέ από το υποκείμενο (Ζιζεκ,1998:483).

            Η φαντασίωση ανήκει στην κατηγορία του αντικειμενικά υποκειμενικού δηλαδή το πώς τα πράγματα σου φαίνονται πραγματικά, αντικειμενικά ακόμη και αν δεν σου φαίνονται ότι είναι έτσι (Ζίζεκ,2006:82).  Η φαντασίωση δεν είναι αντικειμενική (με την απλοϊκή έννοια του να υπάρχει ανεξάρτητα από τις αντιλήψεις του υποκειμένου) ούτε υποκειμενική (με την έννοια ότι ανάγεται στην συνειδητή εμπειρική αντίληψη του υποκειμένου). Η φαντασίωση ανήκει στην κατηγορία του ενδοϋποκειμενικού σύμφωνα με τον Ζίζεκ.

Ο ορισμός της φαντασίωσης παρουσιάζει μεταβολές στη διδασκαλία του Λακάν. Η πρώτη φόρμουλα που χρησιμοποίησε ο Λακάν για να περιγράψει την φαντασίωση δείχνει την φαντασιακή διάστασή της: αßά . Ο Λακάν τονίζει ότι η κυριαρχία της εικόνας για το υποκείμενο προκύπτει από ένα κενό που εμφανίζεται στη συμβολική. Η δεύτερη φόρμουλα (μαθήμιο) που χρησιμοποίησε ο Λακάν ήταν S<>a. Η διαφορά με την πρώτη φόρμουλα είναι ότι το αντικείμενο χάνει την φανταστική του διάσταση και ανήκει πλέον στο πραγματικό. Επίσης στη δεύτερη φόρμουλα εμπλέκεται το υποκείμενο ως αποτέλεσμα της σημαίνουσας αλυσίδας, δηλαδή στην φαντασίωση συσχετίζονται δύο διαφορετικές δομές, το συμβολικό και το πραγματικό.

Ο Λακάν ταύτισε τοπολογικά την φαντασίωση με το cross cap (σταυροσκούφι). Το cross cap χρησιμοποιείται ώστε να εξηγηθεί πως διαφορετικά στοιχεία, το υποκείμενο και το αντικείμενο α με διαφορετικές δομές, συνδέονται στην φαντασίωση. Το cross cap τοπολογικά προκύπτει από την σύνθεση δύο στοιχείων με διαφορετικές δομές. Προκύπτει από την σύνδεση μιας ταινίας Moebius και ενός απλούστερου στοιχείου όπως η επιφάνεια ενός χαρτιού, ενός επιπέδου ή μιας σφαίρας τα οποία δεν έχουν σε καμία περίπτωση δομή όμοια με την ταινία Moebius. Η ταινία Moebius αντιπροσωπεύει το υποκείμενο ενώ το επίπεδο αντιπροσωπεύει το αντικείμενο

Στο άρθρο με τίτλο The fundamental fantasm  (περιοδικό  Symptom) o Μιλλέρ τονίζει ότι  στην φαντασίωση συνυπάρχουν και οι τρεις διαστάσεις η φανταστική, η συμβολική και η πραγματική. Η φανταστική πλευρά της φαντασίωσης σχετίζεται με την παραγωγή εικόνων από το υποκείμενο που σχετίζονται με το περιβάλλον του και τα πρόσωπα που τον περιβάλλουν. Η συμβολική διάσταση της φαντασίωσης σχετίζεται με την ενσωμάτωση μικρών ιστοριών. Η πραγματική διάσταση της φαντασίωσης αναφέρεται σε αυτό που είναι αδύνατο να αλλάξει σε μια φαντασίωση. Όταν το υποκείμενο έλθει σε μεγάλη εγγύτητα στον πυρήνα της θεμελιώδους φαντασίωσής του δηλαδή το Πραγματικό, τότε η φαντασίωση γίνεται μη προσβάσιμη αφού η συνεκτικότητα της ύπαρξης του υποκειμένου χάνεται. Ο Φρόιντ σχολιάζει τη φαντασίωση «χτυπούν ένα παιδί» και αναφέρεται στην γραμματική της φαντασίωσης. Ο Λακάν αντιθέτως μιλά για την λογική της φαντασίωσης. Η φαντασίωση παρουσιάζεται ως λογικό αξίωμα. Το αξίωμα στη Λογική είναι αυτό που θεμελιώνει ένα σύστημα αλλά είναι διαχωρισμένο από αυτό. Επίσης το αξίωμα δεν μεταβάλλεται. Έτσι ο Λακάν αναφερόμενος στη φαντασίωση ως αξίωμα αναφέρεται κυρίως στην πραγματική διάσταση αυτή που είναι αδύνατο να αλλάξει (Miller). 

Art: “Mobile Uploads” from Gary Dauphin’s Albums, at Facebook “http://www.facebook.com/gary.dauphin?”