Παρασκευή 1 Ιουνίου 2012

Ενόρμηση θανάτου


Ενόρμηση

Η ενόρμηση ή ορμή (Trieb) σύμφωνα με το Λακάν θα πρέπει να διακριθεί από το ένστικτο (Instinkt). Το ένστικτο σχετίζεται με μια μυθική προγλωσσική ανάγκη που έχει βιολογική βάση ενώ η ενόρμηση δεν έχει καμιά σχέση με την ικανοποίηση βιολογικών αναγκών. Οι ενορμήσεις δεν μπορούν ποτέ να ικανοποιηθούν και δεν στοχεύουν σε ένα αντικείμενο αλλά περιστρέφονται διαρκώς γύρω από αυτό (Dylan,2005:207).  Η ενόρμηση δεν είναι εξ αρχής ενοποιημένη αλλά είναι αρχικά τεμαχισμένη σε μερικές ενορμήσεις.
Η ενόρμηση «ικανοποιείται» όταν αποτυγχάνει να πετύχει το στόχο της, όταν επαναλαμβάνει αυτή την αποτυχία. Η ατελείωτη κυκλοφορία γύρω από το αντικείμενο παράγει την ικανοποίησή της, παράγει απόλαυση, jouissance. Έτσι ο πραγματικός σκοπός της ενόρμησης δεν είναι να επιτύχει τον στόχο της αλλά να κυκλοφορεί ατελείωτα γύρω από αυτόν (Zizek,2006b:63) σχηματίζοντας ένα κλειστό κύκλωμα. Η ενόρμηση σύμφωνα με το Λακάν είναι άμετρη, επαναληπτική και τελικά καταστροφική και για αυτό το λόγο ο Λακάν υποστηρίζει ότι κάθε ενόρμηση, είναι ενόρμηση θανάτου (Dylan,2005:210) .
Η ενόρμηση θα πρέπει να διακριθεί από την επιθυμία. Η επιθυμία ωθεί στην εύρεση μιας αδύνατης πληρότητας μέσα από την προσκόλλησή της σε ένα αντικείμενο που λειτουργεί ως υπενθύμιση αυτής της πληρότητας. Επίσης πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ του αντικειμένου της επιθυμίας και του αντικειμένου ως αίτιου της επιθυμίας. Το αντικείμενο της επιθυμίας είναι χαμένο και αναδύεται ως επανευρεθέν. Το αντικείμενο της ενόρμησης είναι η ίδια η απώλεια.

Η ενόρμηση  θανάτου

Στο Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης των Laplance & Pontalis (1986:196) η ενόρμηση θανάτου (Todestrieb) ορίζεται ως αυτή που αντιτίθεται στην ενόρμηση της ζωής και τείνει στην ολοκληρωτική μείωση των εντάσεων δηλαδή στην επαναφορά του έμβιου όντος στην ανόργανη κατάσταση. Η ενόρμηση θανάτου είναι πρωτογενώς στραμμένη προς το εσωτερικό και τείνει προς την αυτοκαταστροφή και δευτερογενώς στραμμένη στο εξωτερικό οπότε και εκφράζεται ως επιθετική ενόρμηση ή ενόρμηση καταστροφής. Αυτή είναι η φροϋδική εννοιολόγηση της ενόρμησης θανάτου σύμφωνα με τους Laplanche & Pontalis ωστόσο ο Λακάν αντιτίθεται πλήρως σε αυτή την ερμηνεία.
 Ο Φρόυντ με τον όρο ενόρμηση  θανάτου εννοούσε ένα ανοίκειο πλεόνασμα ζωής, μια «απέθαντη» παρόρμηση που εμμένει πέρα από τον βιολογικό κύκλο της ζωής και του θανάτου, της γέννησης και της καταστροφής. Ο Φρόυντ εξισώνει την ενόρμηση θανάτου με τον λεγόμενο καταναγκασμό για επανάληψη, μια ανοίκεια παρόρμηση να επαναλαμβάνει οδυνηρές παρελθούσες εμπειρίες, η οποία φαίνεται να υπερβαίνει τους περιορισμούς του οργανισμού που επηρεάζεται από αυτή και εμμένει ακόμη και πέρα από το θάνατο του οργανισμού (Zizek,2008:54).
 Η ενόρμηση του θανάτου από τον Zizek γίνεται κατανοητή ως ριζική εγελιανή αρνητικότητα.. Η ενόρμηση του θανάτου δεν θα πρέπει να συγχέεται με την αρχή της νιρβάνα. Η ενόρμηση του θανάτου δεν σχετίζεται με την αυτό-εκμηδένηση ή την επιστροφή στην ανόργανη ύλη εξαιτίας της απουσίας κάποιας τάσης για ζωή αλλά ακριβώς το αντίθετο (Zizek,2006b:64). Η ενόρμηση του θανάτου αντιτίθεται πλήρως στην αρχή της νιρβάνα. Η αρχή της νιρβάνα αναφέρεται στην τάση κάθε ζωντανού συστήματος να βρεθεί στην κατάσταση της χαμηλότερης έντασης και ουσιαστικά στο θάνατο. Η αρχή της νιρβάνα δεν αποτελεί το αντίθετο της αρχής της ευχαρίστησης αλλά την υψηλότερη και πιο ριζική έκφρασή της (Zizek,2003:93). Έτσι σύμφωνα με τον Zizek η ενόρμηση θανάτου πρέπει να οριστεί ως «η πιο ριζική τάση ενός ζώντος οργανισμού είναι να διατηρεί μια κατάσταση έντασης, να αποφύγει μια τελική «χαλάρωση» επιτυγχάνοντας μια κατάσταση πλήρους  ομοιόστασης. Η ενόρμηση θανάτου είναι πέρα της αρχής της ευχαρίστησης, είναι το τυπικό παράδειγμα ενός οργανισμού που επαναλαμβάνει ατελείωτα την κατάσταση της έντασης » (Zizek,2004:24). Η ενόρμηση  θανάτου είναι το πραγματικό Κακό, είναι αυτό που μας οδηγεί να πράξουμε ενάντια στα συμφέροντά μας. Η ενόρμηση  θανάτου συνιστά μια τάση αυτό- υπονόμευσης. Για αυτό αντιτίθεται τόσο στην αρχή της ευχαρίστησης όσο και στην αρχή της πραγματικότητας (Zizek,2008b:87). Η αρχή της ευχαρίστησης οδηγεί στην «καλή ζωή» την προσανατολισμένη στην ευτυχία, την επιμέλεια του αυτού, τη σοφία της αυτοσυγκράτησης κτλ ενώ η ενόρμηση  θανάτου οδηγεί σε μια ζωή όπου δρούμε καταναγκαστικά εναντίον του δικού μας καλού (Zizek,2001b:149).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη του Boothby σχετικά με την ενόρμηση θανάτου.Ο Boothby ερμηνεύει την ενόρμηση θανάτου με βάση την αντίθεση Φανταστικού και Πραγματικού. Το Εγώ κατά την συγκρότησή του μέσω της φανταστικής ταύτισης εξοστράκισε την ενόρμηση θανάτου. Ο Boothby ερμηνεύει την ενόρμηση θανάτου ως την επιστροφή της δύναμης της ζωής, την επιστροφή του Id που αποκλείστηκε  από την επιβολή της πετροποιημένης μάσκας του Εγώ (Zizek,1998:100). Η επανα-ανάδυση της  ενόρμησης θανάτου είναι η ανάδυση της ζωής ενώ το Εγώ την εκλαμβάνει ως απειλητική εξαιτίας του «καταπιεστικού» του χαρακτήρα. Η ενόρμηση  θανάτου εκδηλώνεται ως επιστροφή του Πραγματικού με δύο τρόπους, είτε ως καταστροφική και άγρια μη συμβολοποιημένη εκδήλωση είτε ως μετουσιωμένη στο συμβολικό επίπεδο (Zizek,1998:99). Έτσι το Συμβολικό ερμηνεύεται ως ένας συμβιβασμός που επιτρέπει την αποσπασματική έκφραση του Πραγματικού. Ο Zizek σε αυτό το σημείο διαφωνεί με τον Boothby τονίζοντας ότι το να εκλάβεις το Συμβολικό ως αυτό που πληρώνει το κενό μεταξύ του Φανταστικού και Πραγματικού παραγνωρίζει μια σημαντική οπτική. Το Συμβολικό δημιουργεί το  το τραύμα που διακηρύσσει ότι θεραπεύει (Zizek,1998:100). Έτσι ο Zizek υποστηρίζει ότι η ενόρμηση  θανάτου ενώ αρχικά θεωρείται ως το Συμβολικό, ταυτίζεται  τελικά από τον Lacan με το Πραγματικό.
Σύμφωνα με τον Zizek το υποκείμενο στην ψυχανάλυση δεν καθορίζεται πλήρως από το ασυνείδητο. Έκφραση της ελάχιστης ελευθερίας του υποκειμένου αποτελεί η ενόρμηση  θανάτου. Η ενόρμηση  θανάτου οδηγεί το υποκείμενο σε μια συμπεριφορά αυτόνομη που δεν δεσμεύεται από το περιβάλλον. Έτσι υπάρχει μια κρίσιμη αντίθεση που διέπει το υποκείμενο. Από τη μια η άρνηση της ελευθερίας του και η αποδοχή ότι καθορίζεται πλήρως από το περιβάλλον και από την άλλη η καντιανή (και σαδική) απροϋπόθετη αυτονομία (Zizek,2006b:223).

6 σχόλια:

  1. στο θάνατον αναπαημό να βρω θα περιμένω
    μάτια κλεισμένα στην υγρή του χώματος πληγή
    θα λαχταρώ με τη σιωπή το πιο βασανισμένο
    χαμόγελο της σιγαλιάς που απλώνεται στη γη

    μου θυμίσατε την ορμή θανάτου

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Γεια σου kraftwerk

    Διάβασα στο βιβλίο του Σταυρακάκη ''Ο Λακάν και το Πολιτικό'' ότι ο Λακάν μαζί με τον Ζ.Ιπολίτ σχεδίαζαν να γράψουν ένα κείμενο για τη σχέση του Χέγκελ με τον Φρόυντ. Ο Ζίζεκ δίνει στοιχεία αυτής της σχέσεις και στο ''Υψηλό Αντικείμενο της Ιδεολογίας'' πάνω στη σχέση του ''φετιχισμού του εμπορεύματος'' με το φρουδικό σύμπτωμα. Εφόσον ο ''φετιχισμός του εμπορεύματος'' σχετίζεται με τη κατηγορία της ''Εμφάνειας'' (Schein), μπορούμε να κάνουμε μια συσχέτιση με την εγελιανή διαλεκτική.
    Στο κείμενό σου αναφέρεται ότι ο Ζίζεκ θεωρεί την ενόρμηση θανάτου ως τη ''κατηγορία'' της ριζικής αρνητικότητας. Υπάρχει λοιπόν, με βάση όλα αυτά, κάποια εργασία η οποία σχετίζει την εγελιανή διαλεκτική ευθέως με την λακανική ψυχανάλυση?-Η οποία δεν θα περιορίζεται στη σχέση του Λακάν με την εγελιανή ''έλλειψη'' ή τη σχέση αφέντη-δούλου, αλλά συστηματικά θα πραγματεύεται τη ''λογική'' του λακανικού συστήματος εννοιών σε σχέση με τη λογική του εγελιανού συστήματος. Οι ομοιότητες είναι τεράστιες. Όπως επίσης και οι ομοιότητες (μαζί με κρίσιμες διαφορές), με τη θεωρία των συστημάτων, την οποία σε ένα άλλο κείμενό σου είδα ότι οι Laclau-Mouffe χρησιμοποιούν, ταυτόχρονα με τη λακανική ψυχανάλυση.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Για παράδειγμα ό,τι αναφέρεις για τον Boothy δεν μοιάζει διαφορετικό από την εξοστράκιση, στον Χέγκελ, της ριζικής ετερότητας από την απόλυτη ταυτότητα στη ''διδασκαλία περί της Ουσίας''.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Καταρχήν ευχαριστώ τον Tamistas για τους όμορφους στίχους. Η ποίηση είναι κι αυτή μια ex nihilo δημιουργία που μετασχηματίζει τη συμβολική τάξη, που αποδομεί τις καθηλώσεις των σημαινόντων σε συγκεκριμένα σημαίνομενα.

    Γεια σου Ονειρμέ οι παρατηρήσεις σου πάντα έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Η λακανική ψυχανάλυση σίγουρα αντλεί έμπνευση από τη φιλοσοφία και αναντίρρητα και από το Χέγκελ. Παρόλα αυτά, η εκδοχή που παρουσιάζεται στο blog είναι η εκδοχή που παρουσιάζει την λακανική ψυχανάλυση εγελοποιημένη, όπως τη μετασχηματίζει ο Ζίζεκ. Ο Χέγκελ σίγουρα αποτελεί κλεδί να την ανάγνωση του Ζίζεκ εκτός από το Λακάν. Ο Ζίζεκ έκανε το διδακτορικό του στο Μιλλέρ με θέμα το Χέγκελ και το Λακάν (το οποίο εκδόθηκε με τίτλο Le plus sublime des hysteriques: Hegel passé) . Όποιες ομοιότητες αναφέρεις μεταξύ Χέγκελ και Λακάν ισχύουν αλλά κυρίως μέσα από μια ανάγνωση του Ζίζεκ και όχι του ίδιου του Λακάν ή της ερμηνείας του από το Μιλέρ. Γνώμη μου είναι ότι ο Λακάν επιδέχεται πολλές αναγνώσεις. Η Zupancic Alenka προτείνει μια ανάγνωση του Καντ με το Λακάν για παράδειγμα. Κάποιος άλλος θα μπορούσε να τονίσει τα σπινοζικά στοιχεία της λακανικής ψυχανάλυσης τα οποία υπάρχουν ή τα χαϊντεγγεριανά.

    Για τη θεωρία των συστημάτων δεν γνωρίζω αρκετά αλλά νομίζω ότι έχει δίκιο να τονίζεις τις ομοιότητες με τον Λακλό και τη Μουφ οι οποίοι σε αντίθεση με το Ζίζεκ επιδιώκουν να αποδεσμευτούν από την εγελιανή σκέψη. Όσον αφορά το σύμπτωμα και τη φαντασίωση ο Ζίζεκ τους δίνει φανερά κοινωνικοπολιτική διάσταση. Η ιδεολογική φαντασίωση και η διέλευσή της μέσω της πράξης αποτελεί τον πυρήνα του θεωρητικού έργου του σλοβένου φιλόσοφου. Η σύνδεση του συμπτώματος με το φετιχισμό του εμπορεύματος νομίζω δεν επεκτείνεται σε κάποιο άλλο βιβλίο του Ζίζεκ πέρα από το Υψηλό αντικείμενο της ιδεολογίας. Από τον Σταυρακάκη χρησιμοποιείται η έννοια του αντικειμένου α για την ιδεολογική κριτική του καταναλωτισμού. Το νέο βιβλίο του Ζίζεκ με τίτλο Less than nothing : Hegel and the shadow of dialectical materialism αποτελεί την τελική ίσως αναμέτρηση με το Χέγκελ σε ένα βιβλίο 1056 σελίδων το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα και πιστεύω ότι θα σε ενδιαφέρει. Δεν το έχω διαβάσει αλλά υποθέτω ότι εκεί σχετίζεται πιο ξεκάθαρα η εγελιανή διαλεκτική με τη λακανική ψυχανάλυση. Πάντως οι επισημάνσεις σου κάθε φορά βοηθούν να φωτιστούν οι εγελιανές καταβολές της λακανικής ψυχανάλυσης και θα ήθελα να σε ευχαριστήσω για αυτό.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. @Kraftwerk

    Εγώ ευχαριστώ για την κατατοπιστική απάντηση.

    Η δική μου σκοπιά είναι η εγελιανή διαλεκτική, της οποίας σημαντικά μοτίβα βλέπω να επαναλαμβάνονται διαρκώς. Στις σελ. 145-146 του βιβλίου του ''Ο Λακάν και το Πολιτικό'', ο Σταυρακάκης αναφέρει την ερμηνεία του Μπρους Φινκ, η οποία είναι ξεκάθαρα υπό το πρίσμα της θεωρίας των συστημάτων (και της θεωρίας των συνόλων), μολονότι ο συγγραφέας δεν αναφέρει κάτι σχετικά. Επίσης τα δύο κενά σημαίνοντα, το σημείο διαρραφής και το σημαίνον της εξαίρεσης, όπως αναφέρονται, και αυτά έχουν μεγάλο κατηγορικό ενδιαφέρον υπό το πρίσμα της διαλεκτικής.
    Η ικανότητα της εγελιανής διαλεκτικής να επαναλαμβάνεται σε πολλές συστηματικές θεωρήσεις έχει να κάνει με το ότι είναι μια δόμηση λογικού συστήματος. Και όταν πάει να αρθρωθεί ένα λογικό σύστημα εννοιών, πέφτει στα δίχτυα πολλές φορές των εγελιανών, περιεκτικών αφαιρέσεων. Κάτι ανάλογο ισχύει με την πολύ γενική θεωρία των συστημάτων. Και τελικά μάλλον υπάρχει σχέση μεταξύ συστημάτων και Χέγκελ, έχουν γίνει κάποιες μικρές εργασίες σχετικά στο εξωτερικό που υπάρχουν στο Ίντερνετ. Για τον Χάμπερμας, το εγελιανό ''Υποκείμενο'' αντικαταστάθηκε από την έννοια του ''συστήματος'', και παρά τις διαφορές, οι ομοιότητες είναι, ίσως, περισσότερες.
    Επειδή με ενδιαφέρει το ζήτημα, όπως και η διαφορά του εμπνεόμενου από τη θεωρία των συστημάτων Ντελέζ με τον Λακάν, θα αναζητήσω το βιβλίου του Ζίζεκ και άλλα έργα του Λακάν του ίδιου. Αυτές οι σχέσεις έχουν νομίζω μεγάλη σημασία.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Nαι σίγουρα χωρούν και άλλες αναγνώσεις, στο βιβλίο του ''Η πολιτική και η λογική του συμβάντος'' νομίζω, ο Μπαντιού λέει πως μάλλον ο Κάντ είχε δίκιο για το ''πράγμα καθεαυτό'', συνδέοντάς το με το ''πραγματικό''. Μάλλον η σχέση του Κάντ με τον Χέγκελ και τον Σπινόζα, αυτή η τριάδα, είναι το καλύτερο πρίσμα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή