Σάββατο 28 Απριλίου 2012

Το σύμπτωμα


του Kraftwerk

Βασικές έννοιες της λακανικής ψυχανάλυσης είναι το σύμπτωμα και η φαντασίωση. Αρχικά ο Λακάν εστίασε στην έννοια του συμπτώματος ενώ σταδιακά μετακινήθηκε στην έννοια της φαντασίωσης. Στο τέλος της διδασκαλίας του ο Λακάν επέστρεψε στην έννοια του συμπτώματος για να ορίσει μέσω αυτού το τέλος της ανάλυσης. Το σύμπτωμα και η φαντασίωση συνδέονται μεταξύ τους μέσα από την έννοια της jouissance. Το σύμπτωμα αποτελεί jouissance η οποία βιώνεται ως δυσαρέσκεια ενώ η φαντασίωση αποτελεί jouissance η οποία βιώνεται ως ηδονή (Σταυρακάκης,2012:102). Το σύμπτωμα είναι αυτό με το οποίο ξεκινά μια ανάλυση και για αυτό θα επικεντρωθούμε πρώτα σε αυτό πριν αναλύσουμε την έννοια της φαντασίωσης. Το σύμπτωμα αποτελεί χαρακτηριστικό κάθε υποκειμένου. Κάθε υποκείμενο έχει κάποιο σύμπτωμα το οποίο δημιουργεί δυσαρέσκεια αλλά προσφέρει ταυτόχρονα και κάποιο είδος οδυνηρής ηδονής (Σταυρακάκης,2012:103).
Το σύμπτωμα στον Φρόυντ διαφέρει στον ορισμό του από το τυπικό ιατρικό σύμπτωμα. Το φροϋδικό σύμπτωμα είναι κάτι που υπάρχει ή εμμένει εφόσον η αιτιολογία του είναι άγνωστη, είναι σωματοποιημένη άγνοια (Zizek,2006b:217). Σύμφωνα με το Φρόυντ το σύμπτωμα μπορεί να ερμηνευτεί όπως ένα όνειρο και σε σχέση με την επιθυμία. Επίσης το σύμπτωμα έχει ένα αποτέλεσμα αλήθειας. Την εμμονή ενός συμπτώματος και μετά την ερμηνεία ο Φρόυντ την αντιμετώπισε ως παράδοξο και επιχείρησε να την εξηγήσει μέσα από την ενόρμηση θανάτου (Miller,2011). Στο Λακάν συναντούμε διάφορες εννοιολογήσεις του συμπτώματος. Αρχικά το σύμπτωμα θεωρήθηκε από το Λακάν ότι αναδύεται εκεί όπου έχει συμβεί διακοπή του κυκλώματος της συμβολικής επικοινωνίας. Το σύμπτωμα εμφανίζεται όταν το υποκείμενο συμβιβάζει την επιθυμία του ή εξαιτίας της δυσλειτουργίας ή αποτυχίας του συμβολικού νόμου (Zizek,2000:116). Το σύμπτωμα θεωρείται ως παθολογικός σχηματισμός που αποτελεί εξαίρεση στην πληρότητα του συμβολικού. Το σύμπτωμα είναι κάτι που δεν έχει αρθρωθεί, που έχει απωθηθεί και αποτελεί ένα κρυπτογραφημένο μήνυμα. Το σύμπτωμα αναφέρεται στον Άλλο (τον αναλυτή στα πλαίσια της ανάλυσης) και αποζητά μια ερμηνεία. Ο αναλυτής είναι το υποκείμενο που υποτίθεται ότι γνωρίζει. Αυτό που υποτίθεται ότι γνωρίζει για τον αναλυόμενο (υποκείμενο που υποτίθεται ότι πιστεύει) είναι  το νόημα του συμπτώματός του. Μέσα από την ερμηνεία το σύμπτωμα διαλύεται.
Η jouissance γίνεται κατανοητή ως ψευδής φαντασιακή πληρότητα που οδηγεί το υποκείμενο στο να αποφύγει την αλήθεια της επιθυμίας του (Zizek,2001:29). Η jouissance διαλύεται με την ερμηνεία του συμπτώματος, της απόδοσης νοήματος σε αυτό. Αυτή η προσέγγιση του νοήματος προϋποθέτει τον Άλλο ως πλήρη (Ζίζεκ,2006:133), ο οποίος αποτελεί τον εγγυητή του νοήματος. Σε αυτή τη θεώρηση Λακάν τονίζει τον κυρίαρχο ρόλο του συμβολικού. Το νόημα του συμπτώματος κατασκευάζεται αναδρομικά μέσα στην ανάλυση και δεν ανασύρεται από το παρελθόν. Η ερμηνεία παράγει την αλήθεια του συμπτώματος δηλαδή παράγει το σημαίνον πλαίσιο που δίνει στα συμπτώματα  το νόημά τους (Ζίζεκ,2006:106).
Ωστόσο αυτή η θεώρηση του Λακάν σταδιακά υποχωρεί. Το σύμπτωμα μέσα από την ανάλυση ενώ έχει ερμηνευτεί, εμμένει. Έτσι πέρα από τη συμβολική διάσταση του συμπτώματος ο Λακάν αναγνωρίζει το σύμπτωμα ως πραγματικό. Το σύμπτωμα έχει τη δομή του Ιανού, έχει δύο πρόσωπα, το πρόσωπο της αλήθειας και το πρόσωπο του πραγματικού (Miller,2011).  Το σύμπτωμα δεν αποτελεί πλέον μόνο κρυπτογραφημένο μήνυμα αλλά έχει έναν σκληρό πυρήνα μη νοήματος που δεν επιδέχεται ερμηνεία. Το σύμπτωμα ενέχει ταυτόχρονα και απόλαυση, jouissance την οποία το υποκείμενο δεν θέλει να αποποιηθεί.  Το υποκείμενο «αγαπά το σύμπτωμά του περισσότερο από τον εαυτό του» (Ζίζεκ,2006:134). Το σύμπτωμα δεν αποτελεί πια παθολογικό σχηματισμό, μια εξαίρεση του καθολικού συμβολικού νόμου. Υπάρχουν μόνο συμπτώματα και ο συμβολικός νόμος δεν είναι σε τελική ανάλυση παρά ένα ακόμη σύμπτωμα (Zizek,2000:116). Το όνομα του πατέρα είναι ένα προσποιητό, ένα σύνθωμα που δίνει συνοχή στη συμβολική τάξη. Η «διάλυση» του συμπτώματος δεν σχετίζεται πλέον με μια μη παθολογική κατάσταση επιθυμίας αλλά με την διάλυση της συμβολικής τάξης του υποκειμένου (Zizek,2000:117).
Το γλωσσικό ολίσθημα, το ανέκδοτο, το λάθος μπορούν να θεωρηθούν όπως και το όνειρο ως συμπτώματα εφόσον επαναλαμβάνονται συστηματικά. Έτσι γίνεται φανερό ότι το σύμπτωμα σχετίζεται με την επανάληψη, με ένα συμβάν που επαναλαμβάνεται. Ο Λακάν με αυτή την έννοια είπε ότι το σύμπτωμα είναι et cetera, η επιστροφή του ίδιου συμβάντος (Miller,2011), είναι το αντίθετο της έκπληξης. Κάποιος μπορεί να κάνει διαφορετικά πράγματα αναμασώντας το ίδιο. Έτσι το σύμπτωμα μπορεί να θεωρηθεί αντικείμενο φράκταλ αφού τα φράκταλ αντικείμενα δείχνουν ότι η επανάληψη του ίδιου μπορεί να δημιουργήσει τις πιο περίπλοκες και ακραίες μορφές (Miller,2011).

9 σχόλια:

  1. Στο παραπάνω κείμενο δίνεται έμφαση όχι τόσο στο ίδιο το λακανικό έργο αλλά στην ερμηνεία του από το Ζίζεκ. Το κείμενο εστιάζει στο σύμπτωμα και όχι στο σύνθωμα που αποτελεί απαύγασμα της ύστερης διδασκαλίας του Λακάν. Ίσως σε μελλοντική ανάρτηση να επεκταθώ εκτενέστερα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Ωραίο ναι, αλλά τι είναι σύμπτωμα;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Νϊκο, ένα όνειρο που επαναλαμβάνεται και συνήθως έχει τραυματικό χαρακτήρα, μια παραπραξία επαναλαμβανόμενη, ένα γλωσσικό ολίσθημα μπορούν να θεωρηθούν συμπτώματα. Όπως επίσης και η φοβία, η ανορεξία, η βουλιμία, η κατάθλιψη, ο αλκοολισμός κτλ. Το σύμπτωμα είναι σημαίνον και απόλαυση μαζί. Προκαλεί δυσαρέσκεια αλλά και ικανοποίηση, έχει νόημα αλλά και μη νόημα. Χαρακτηριστικό του είναι η επανάληψή του. Το σύμτωμα αποτελεί έκφραση του πραγματικού, είναι της τάξης του ανυπόφορου. Αυτό το ανυπόφορο είναι που οδηγεί κάποιον σε ανάλυση. Το σύμπτωμα μπορεί να πάρει σωματική μορφή πχ στην υστερία και για αυτό ο Λακάν μιλά για σωματοσυμβάν

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. υπαρχει'θεραπεια"αραγε οταν αγαπαει καποιος τοσο πολυ το συμπτωμα που υποτειθετε πως θελει να θεραπευσει[ερωτηματικο]

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Καλώς όρισες niko jani. Αρχικά η ανάλυση ξεκινά με αυτό το αίτημα προς τον αναλυτή, της απαλλαγής από το σύμπτωμα. Ωστόσο το υποκείμενο ενώ υποφέρει ικανοποιείται σε ασυνείδητο επίπεδο. Μέσα από την ανάλυση μπορεί να υπάρξει βελτίωση του συμπτώματος κάποιου μέσω της ερμηνείας. Ωστόσο υπάρχει ένας πυρήνας απόλαυσης, κάτι της τάξης του μη νοήματος που δεν μπορεί να ερμηνευτεί και έτσι το σύμπτωμα σε κάποια μορφή και βαθμό εμμένει. Η ανάλυση στοχεύει στην ταύτιση με το σύμπτωμα, την ανάληψη από μέρους του υποκειμένου της ευθύνης που ενέχεται στην απόλαυσή του.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Σε παροτρύνω να επισκεφτείς επαγγελματία ψυχικής υγείας για όποιο θέμα ψυχικής υγείας σε απασχολεί.Το μπλογκ δεν παρέχει υπηρεσίες συμβουλευτικής.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Να με συγχωρήσετε αλλά θα ήθελα να κάνω των δικηγόρο του διαβόλου.
    Το πραγματικό ερώτημα είναι το κατά πόσον η ψυχανάλυση είναι επιστήμη. Και αν είναι, τί είδους επιστήμη είναι.
    Το κείμενο όπως είναι δεν βγάζει κανένα ουσιαστικό νόημα, πέραν κάποιον γνωστών κοινοτυπιών. Είναι περίεργο ότι ενώ στην αρχή του κειμένου αναφέρεται: "Το σύμπτωμα αποτελεί jouissance η οποία βιώνεται ως δυσαρέσκεια ενώ η φαντασίωση αποτελεί jouissance η οποία βιώνεται ως ηδονή" ενώ αργότερα (στη ροή του κειμένου και στις αναπτύξεις του Λακάν -τουλάχιστον σύμφωνα με το Ζιζεκ), "Το σύμπτωμα ενέχει ταυτόχρονα και απόλαυση, jouissance την οποία το υποκείμενο δεν θέλει να αποποιηθεί".
    Τα ερωτήματα που προκύπτουν όσον αφορά το παρών κείμενο είναι: πως ορίζονται οι έννοιες ηδονή και απόλαυση και ποια η μεταξύ τους σχέση; Πως ορίζεται το "βιώνεται ως δυσαρέσκεια" και το ¨βιώνεται ως ηδονή"; Γιατί μετακινούμαστε από το "βιώνεται ως..." στο " ενέχει ταυτόχρονα και...";
    Το θεωρητικό σώμα που παρήγαγε ο Λακάν αν το πάρουμε ως ενότητα ενέχει μέσα του πράγματα που αλληλοαναιρούνται και πράγματα ασαφή. Επίσης αν ακολουθήσουμε τη λογική που ακολουθούν κάποιοι ξεχωρίζοντας φάσεις στο έργο του Λακάν, μεταξύ τις μιας φάσης και της άλλης υπάρχουν πάλι αλληλοαναιρέσεις και ασάφειες. Αυτός είναι ο αριθμητής γιατί στον παρανομαστή παραμένει ένας θεοποιημένος Λακάν.
    Επιστρέφω στο θέμα που έθεσα αρχικά(το κατά πόσον η ψυχανάλυση είναι επιστήμη; Που αφορά και το τι είδους επιστήμη είναι.)
    Το παράδοξο με την ψυχανάλυση έχει να κάνει με το ότι, ενώ εντοπίζει και θέτει(σωστά κατα τη γνώμη μου) ως βασικό αντικείμενο μελέτη της το Ασυνείδητο, η προσπάθεια της για εννοιακή οικοδόμηση του παραμένει ατελής.
    Το πραγματικό ερώτημα που δεν έχει απαντήσει με εννοιακή ακρίβεια και ομοφωνία η ψυχανάλυση, είναι το πως ορίζει το αντικείμενο της(δηλαδή το ασυνείδητο. Το ερώτημα θα μπορoύσε λαϊκά να τεθεί και ως εξής: τί είναι επιτέλους το ασυνείδητο;).
    Απ εκεί κατά την άποψη μου πηγάζουν και όλες οι άλλες ασάφειες και κατα καιρούς διαφοροποιήσεις στην εννοιολόγηση της(ή έννοιες του φαντασιακού, του συμβολικού, του συμπτώματος της απόλαυσης κ.τ.λ.), όσο και η φιλοσοφικοποίηση των αναπτύξεων της(αποδόμηση, Ντερριντα).
    Όλο τα πιο πάνω αφορούσαν την θεωρία της ψυχανάλυσης, δηλαδη το σώμα των εννοιών που προσπαθεί να χειριστεί ένα πραγματικό αντικείμενο(το ασυνείδητο).
    Ένα επίσης σημαντικό θέμα θα ήταν οι "αντιστάσεις" προβάλλει το πραγματικό αντικείμενο στις όποιες προσπάθειες θωρητικοποίησης και χειρισμού του.
    Σε αυτό θα αναφερθώ με κάποια άλλη ευκαιρία.

    ΑπάντησηΔιαγραφή