Η αυτοκτονική πράξη της Σιν ντε Κουφονταίν

Ο Λακάν στο VIII  σεμινάριο με τίτλο H μεταβίβαση το οποίο έλαβε χώρα κατά το 1960-1961 και δημοσιεύτηκε  το 1991, αναλύει την τριλογία του Πωλ Κλωντέλ με τίτλους Ο όμηρος, Το πικρό ψωμί, Ο ταπεινωμένος πατέρας. Στην τριλογία του Κλωντέλ τίθεται το ζήτημα της λειτουργίας του πατέρα όπως και στον Οιδίποδα του Σοφοκλή και τον Άμλετ του Σαίξπηρ. Στην τριλογία αυτή γίνεται αναφορά στην εξέλιξη τριών γενεών μιας οικογένειας, της οικογένειας των Κουφονταίν. Ο Λακάν σε αυτό το σεμινάριο περνά από την Αντιγόνη στη Σιν ντε Κουφονταίν ως πρότυπο της ψυχαναλυτικής πράξης και ηθικής. Η αυτοκτονική πράξη της Σιν σε αντίθεση με την Αντιγόνη δεν συνοδεύεται από μετουσίωση, η πράξη της δεν αισθητικοποιείται. Ο Ζίζεκ θα σχολιάσει την αυτοκτονική πράξη της Σιν στο  βιβλίο του Less Than Nothing. Hegel and the shadow of dialectical materialism (2012) από όπου προέρχεται το απόσπασμα που ακολουθεί. Αρχικά θα παραθέσουμε την περίληψη του θεατρικού έργου Ο όμηρος έτσι ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθήσει το σχολιασμό της υπόθεσης (η οποία παρατίθεται σε βιβλία του Ζίζεκ αλλά και στο Ethics of the Real της Zupancic).

Ο Όμηρος του Πωλ Κλωντέλ διαδραματίζεται την εποχή της ναπολεόντειας περιόδου. Η ηρωίδα Σιν και ο ξάδελφός της, Ζωρζ ερωτεύονται σφόδρα. Ο Ζωρζ φέρνει στην έπαυλη της Σιν τον πάπα ο οποίος δραπετεύει από τον Ναπολέοντα. Ωστόσο την επόμενη μέρα η Συν δέχεται την επίσκεψη του Τουσέν Τυρελύρ ο οποίος είναι ο τοπικός αστυνόμος. Ο Τυρελύρ, ιακωβίνος χρησιμοποίησε την επανάσταση προς όφελός του και μάλιστα ήταν ο υπεύθυνος για το θάνατο των γονιών της Σιν. Ο Τυρελύρ εκβιάζει την Σιν λέγοντάς της ότι γνωρίζει ότι γνωρίζει ότι στην έπαυλή της βρίσκονται ο Ζωρζ με τον πάπα και ότι έχει εντολή να τους συλλάβει εκτός αν εκείνη δεχτεί να τον παντρευτεί. Η Σιν βιώνει ένα έντονο ηθικό δίλλημα και μετά από την ενθάρρυνση ενός παπά (Μπάντιλον) αποφασίζει τελικά να δεχθεί. Ένα χρόνο μετά ο Ζωρζ επιστρέφει στο Παρίσι ως βασικός διαπραγματευτής από μέρους του βασιλιά με βασικό αίτημά του, την παράδοση του Παρισιού από τους επαναστάτες. Ο Ζωρζ διαπραγματεύεται με τον Τυρελύρ και η συνομιλία τους καταλήγει σε μονομαχία με όπλα. Ο Ζωρζ τραυματίζεται θανάσιμα ενώ η Σιν καλύπτοντας με το σώμα της τον Τυρελύρ δέχεται αυτή τη σφαίρα. Σε μια εναλλακτική εκδοχή του θεατρικού μετά τους πυροβολισμούς ο Τυρελύρ βρίσκεται δίπλα από το κρεβάτι της Σιν που είναι θανάσιμα πληγωμένη. Ο Τυρελύρ ζητά από την Σιν να δώσει ένα νόημα στην αυτοκτονική κίνησή της να τον σώσει, να του δώσει μια εξήγηση. Η Σιν απαντά όχι με λόγια αλλά με μια κίνηση του κεφαλιού της που δείχνει ένα Όχι! ενώ το πρόσωπό της διαπερνάται από μια έκφραση, ένα τικ τρόμου.

O Ζίζεκ σχολιάζει: "Η Σιν αποτελεί την πρότυπη περίπτωση της μοντέρνας τραγωδίας ενώ η Αντιγόνη και ο Οιδίποδας αποτελούν εκφράσεις της αρχαίας τραγωδίας. Η Σιν ζει στον μοντέρνο κόσμο όπου ο θεός έχει πεθάνει: δεν υπάρχει μοίρα, η μοίρα μας είναι η επιλογή μας, είμαστε πλήρως υπεύθυνοι για αυτή. Η Σιν ακολουθεί το μονοπάτι του εκστατικού έρωτα μέχρι το τέλος, θυσιάζοντας το αγαθό της, την ηθική της ουσία για το θεό, για την καθαρή ετερότητά του. Δεν κάτω από την πίεση κάποιας εξωτερικής πίεσης αλλά για την εσώτερη ελευθερία της ύπαρξής της, συνεπώς δεν μπορεί να κατηγορήσει την μοίρα όταν βρίσκεται πλήρως εξευτελισμένη, στερημένη από κάθε ηθική ουσία. Για αυτό η τραγωδία της είναι ριζική από του Οιδίποδα ή της Αντιγόνης: όταν τραυματίζεται θανάσιμα αφού δέχεται τη σφαίρα που προορίζονταν για τον μισητό και απεχθή σύζυγο, αρνείται να δώσει κάποιο βαθύτερο θυσιαστικό μήνυμα στην αυτοκτονική παρέμβασή της, δεν υπάρχει κάποια τραγική ομορφιά σε αυτή την άρνησή της- το Όχι της σηματοδοτείται από μια αποκρουστική γκριμάτσα, ένα ακούσιο τικ του προσώπου. Δεν υπάρχει τραγική ομορφιά επειδή η θυσία  της έχει στερήσει όλη την εσωτερική ομορφιά και το ηθικό μεγαλείο και έτσι αυτό που μένει είναι ένας αηδιαστικός, περιττωματικός λεκές, ένα ζωντανό κέλυφος στερημένο από ζωή. Δεν υπάρχει αγάπη ούτε εδώ, όλη της η αγάπη καταναλώθηκε στις προηγούμενες αποκηρύξεις της. Κατά κάποιον τρόπο η Σιν σταυρώνεται σε αυτό το σημείο, το Όχι της συναφές με τη φράση του Χριστού «Πατέρα γιατί με εγκαταλείπεις;»- το οποίο είναι επίσης  χειρονομία ανυπακοής που απευθύνεται στον Θεό-Πατέρα.

Ο Κλωντέλ βρίσκει την άρνηση της Σιν για συμφιλίωση με τον Τυρελύρ στο τέλος του Ομήρου μυστηριώδης: επιβλήθηκε σε αυτόν καθώς έγραφε το έργο αφού δεν αποτελούσε μέρος του αρχικού σχεδίου (στην αρχή σκόπευε στον γάμο της Σιν και του Τυρελύρ για να επισημάνει τη συμφιλίωση του ancien regime (Παλαιoύ καθεστώτος)  και του νέου καθεστώτος στην Παλινόρθωση. Αργότερα σκόπευε να παρουσιάσει τον Μπάντιλον να πείθει τη Σιν να δώσει το σημάδι συγχώρεσης και συμφιλίωσης με τον Τυρελύρ).  Σημειωτέο ότι οι περισσότερες κριτικές εξέλαβαν την άρνηση της Σιν όχι ως σημάδι ριζοσπαστικότητας αλλά ως αποτυχία να φέρει εις πέρας τη θυσία που της ζητήθηκε, δηλαδή να δώσει την πλήρη συγκατάθεσή της στον γάμο με τον απεχθή Τυρελύρ. Η ιδέα είναι ότι η Σιν αρνούμενη να δώσει οποιοδήποτε σημάδι αποδοχής και πεθαίνοντας σε μια παγωμένη σιωπή, αρνείται τις θρησκευτικές αρχές οι οποίες μέχρι τώρα υπαγόρευαν τη συμπεριφορά της. Όπως γράφει ο Αμπέλ Χέρμαντ : ο Τυρελύρ προσπαθεί να αποσπάσει από τη Σιν μια λέξη, ένα σημάδι συγχώρεσης, το οποίο θα είναι ένα σημάδι για αυτόν ότι την κατέκτησε πλήρως και έφτασε στο τέλος των φιλοδοξιών του. Αλλά η Σιν αρνείται αυτή την αιώνια συγχώρεση από την οποία φαίνεται να εξαρτάται η αιώνια σωτηρία της. Έτσι καθιστά όλες της, τις θυσίες άχρηστες το τελευταίο λεπτό.

Ο Κλωντέλ αντιτίθεται ασθενικά σε τέτοιες αναγνώσεις : «Πιστεύω ότι σώθηκε», αλλά αναγνωρίζοντας ότι  η σημασία της τελευταίας πράξης της δεν του ήταν ξεκάθαρη: «Στο τέλος του έργου, οι χαρακτήρες διαφεύγουν κάθε ψυχολογική διερεύνηση: στο ανθρώπινο επίπεδο η Σιν αρνείται να πραγματοποιήσει τη θυσία της. Δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο σχετικό και ο ίδιος ο συγγραφέας μπορεί μόνο να υποθέσει τη σημασία της τελευταίας της χειρονομίας. "